Publikacje: Proste opóźnienie rozwoju mowy ....

Jarosław Rola, Marina Zalewska (red.)
Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej dziecka, Warszawa 2002, Wydawnictwo APS
Rafał Milewski
Wydział Psychologii UW

Proste opóźnienie rozwoju mowy w świetle wybranych perspektyw teoretycznych

Co dziesiąte dziecko w wieku dwóch lat dotknięte jest różnorodnymi formami opóźnień rozwoju mowy (Rescorla, 1990) Jedną z częściej występujących a zarazem najbardziej niejasnych form jest tzw. Proste Opóźnienie Rozwoju Mowy (cierpi na nie ok. 3% dzieci przedszkolnych (Zaleski, 1993). Rodzice dzieci dotkniętych PORM relacjonują iż z ich dzieckiem jest “wszystko w porządku, tylko nie mówi” (Rescorla, op.cit; Zalewska, 1998). Owo “wszystko w porządku” oznacza, że próby wyjaśnienia dlaczego dziecko nie mówi, nie prowadzą do stwierdzenia jakichkolwiek organicznych (uszkodzenia narządu słuchu, aparatu artykulacyjnego lub Centralnego Układu Nerwowego) czy psychicznych (upośledzenie rozwoju umysłowego, autyzm)  zaburzeń mogących wyjaśnić zwolnione tempo rozwoju mowy danego dziecka. Dziecko rzeczywiście rozwija się prawidłowo – a jednak mówi mało i niepoprawnie, lub wcale. Zwraca uwagę fakt, że przy tym adekwatnie reaguje na polecenia – w pewnym stopniu rozumie mowę.
W literaturze przedmiotu istnieje kilka określeń opisujących to zaburzenie. I tak w publikacjach anglosaskich występują takie terminy jak: Specific Language Impairment - Expressive (SLI - E) (Rescorla, 1997) Specific Expressive Language Disorder (SELD), Expressive Language Disorder (DSM-IV, 1994). W literaturze polskiej można odnaleźć określenia: “proste opóźnienie rozwoju mowy”,  “samoistne opóźnienie rozwoju mowy”, “alalia prolongata”, “zwykłe opóźnienie rozwoju mowy”, “zespół opóźnienia mowy czynnej”, “wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy”. Uporządkowania terminologii w tym zakresie dokonała ostatnio Jastrzębowska (Jastrzębowska, 2000) zgodnie z jej propozycją używał będę nazwy samoistne opóźnienie rozwoju mowy – SORM. Prócz ustalenia jednego terminu określającego to zaburzenie, warto również spojrzeć na współczesne perspektywy rozumienia i wyjaśniania tego zjawiska. Opis perspektyw rozumienia i wyjaśniania SORM jak również pokazanie konsekwencji jakie pociąga za sobą przyjęcie określonej perspektywy rozpatrywania tego zaburzenia może stać się pierwszym krokiem na drodze łączenia w badaniach oraz w praktyce klinicznej różnorodnych podejść do dzieci z SORM. Ze zderzenia ze sobą różnych spojrzeń mogą wyniknąć nowe pytania cenne w poszukiwaniach badawczych.
Przedstawione zostaną cztery perspektywy: logopedyczno - foniatryczna, psycholingwistyczna, psychoanalityczna oraz perspektywa psychologii self. W ramach każdego z tych podejść opisane zostaną mechanizmy nabywania mowy przez dziecko (przy czym chodzi tu o nabywanie mowy czynnej przez dziecko w wieku 0 - 2 lata - do pierwszego momentu możliwej diagnozy opóźnienia), mechanizm powstawania SORM, przykłady terapii tego zaburzenia w danym podejściu, teoretyczne cele terapii oraz przedmiot interwencji klinicznej a także zalety i ograniczenia stosowania danej perspektywy teoretycznej.

Perspektywa logopedyczno-foniatryczna.
Mimo, że logopedia jako jedno z zadań stawia sobie wyjaśnienie genezy mowy, wskazuje się że jej dorobkiem są raczej precyzyjne opisy kolejnych stadiów rozwoju mowy, typologie zaburzeń i propozycje rehabilitacji, niż szczegółowe wyjaśnienie mechanizmu nabywania mowy przez dziecko (Sawa, 1991). W opisywanym podejściu mowa jest traktowana jako funkcja biologicznego wyposażenia człowieka oraz czynników społecznych,  przy czym więcej uwagi poświęca się, w tym podejściu, biologicznym determinantom mowy. Wśród czynników organicznych warunkujących ekspresję mowy logopedzi za neuropsychologami wymieniają:

• “Odpowiedzialne za produkcję mowy ośrodki korowe w mózgu (ośrodek. Broca, okolica kinetyczna, kinestetyczna, słuchowa itp.),
• odpowiedzialne za motorykę wypowiedzi (napięcie mięśni i koordynację ruchów związanych z  artykulacją) struktury podkorowe,
• narządy mowy (oddechowe, stawowe i fonacyjne),
• narządy słuchu i wzroku ” (Jastrzębowska, 1998, str. 58 - 60).
  

Mechanizmem nabywania mowy według logopedów jest uczenie się poprzez naśladowanie mowy matki (powstawanie wzorców słuchowych na bazie odpowiednich organicznych struktur) (por. Konorski, 1969). “Wielokrotne powtarzanie przez matkę nazw przedmiotów znajdujących się w otoczeniu dziecka powoduje powstanie słuchowych śladów w jego mózgu. Ślady te nazywane są stereotypami bądź wzorcami słuchowymi – to pewien rodzaj impulsów nerwowych, których podłożem jest okolica Wernickego (...). Dziecko musi około 60 razy usłyszeć słowo by w jego mózgu utrwalił się i powstał stereotyp słuchowy.
 Z czasem słysząc daną nazwę potrafi wyobrazić sobie przedmiot do którego się ona odnosi tzn. potrafi zrozumieć znaczenie wyrazu (przyporządkować nazwę do desygnatu), a następnie nazwać przedmiot” (Jastrzębowska, 1998, str. 65).
Biologiczne rozumienie mechanizmu nabywania mowy, pociąga za sobą sposób wyjaśniania mechanizmu psychopatologii SORM.
Do czynników etiologicznych determinujących powstanie SORM, w tym ujęciu zalicza się:

• “nie w pełni dojrzały aparat wykonawczy mowy, przy prawidłowym rozwoju ośrodków rozumienia i prawidłowych czynnościach myślenia” (Zaleski, 1993 str.189);
• uwarunkowania genetyczne (wskazuje na to występowanie tego zaburzenia u członków rodziny zwłaszcza mężczyzn (Mitrinowicz, 1963 za: Jastrzębowska 1998);
• opóźnienie rozwoju wskutek uszkodzenia aparatu otolitowego wskutek nieprawidłowego ułożenia płodu w czasie porodu (Seeman, 1962 za: Sawa, 1991) – ostatnio jednak wyjaśnienia odnoszące się do minimalnych urazów okołoporodowych są odrzucane na rzecz ujęć postulujących dominującą rolę czynników genetycznych (Rapin, 1996, za: Jastrzębowska, 2000);
• opóźnienie dojrzewania włókien proprioceptywnych przewodzących bodźce dla synergistycznej czynności mięśni (Berry, 1964  za: Sawa, 1991);
• opóźnienie mielinizacji czaszkowych nerwów ruchowych (opóźnione  przewodzenie bodźców do mięśni biorących udział w mówieniu) (Berry, 1964  za: Sawa, 1991);
• opóźnienie czuciowych, ruchowych i wypracowanych pól mowy w korze mózgowej, jądrach podstawy oraz móżdżku (Dillig–Ostrowska, 1964 za: Parol, 1997);
• opóźnienie w przewodzeniu bodźców na  synapsach neuronów łączących i projekcyjnych (niski potencjał elektromagnetyczny na synapsach) (Dillig–Ostrowska, 1964 za Parol, 1997);
  

Wśród środowiskowych czynników determinujących występowanie SORM wymienia się:

• choroby dziecka w pierwszym roku życia;
• opóźniające się czynności ruchowe (siadanie, stanie, chód) (Mitrinowicz 1963, za: Parol 1997);
• brak odpowiedniej stymulacji werbalnej (Jastrzębowska, 1998);
• trudności poznawcze i emocjonalne (Mitrinowicz, 1963; Tarkowski, 1992, za: Parol, 1997);
• zaniedbania wychowawcze, np. pozostawianie dziecka samego (Mitrinowicz 1963, za: Parol 1997);